Lộ trình Net Zero cho Doanh nghiệp (Đặc biệt SMEs): Các bước hành động

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng nghiêm trọng, cam kết đạt Net Zero đang trở thành xu hướng toàn cầu không chỉ đối với các tập đoàn lớn mà cả với doanh nghiệp nhỏ và vừa (SMEs). Tại Việt Nam, thách thức này càng trở nên cấp bách khi nước ta đã cam kết đạt mục tiêu Net Zero vào năm 2050 tại COP26. Khảo sát gần đây cho thấy chỉ có 12% doanh nghiệp Việt Nam có hệ thống đo lường carbon bài bản, trong khi áp lực từ thị trường xuất khẩu và chuỗi cung ứng toàn cầu đòi hỏi các SMEs phải nhanh chóng chuyển đổi xanh để duy trì khả năng cạnh tranh.

Bài viết này sẽ cung cấp lộ trình 6 bước giúp doanh nghiệp Việt Nam, đặc biệt là SMEs, có thể hành động hiệu quả trong hành trình hướng tới Net Zero với những giải pháp thiết thực, chi phí hợp lý và phù hợp với điều kiện thực tế tại Việt Nam.

Bước 1: Cam kết của Lãnh đạo & Nâng cao Nhận thức

Cam kết mạnh mẽ từ ban lãnh đạo là bước đầu tiên và cốt lõi trong hành trình Net Zero. Đây không chỉ là tuyên bố mà cần được thể hiện bằng hành động cụ thể.

Hành động cần thực hiện:

1. Thành lập Ban chỉ đạo Net Zero bao gồm lãnh đạo cấp cao và có thể mời chuyên gia tư vấn bên ngoài (từ các tổ chức như GIZ, VCCI) để hỗ trợ định hướng ban đầu.
2. Phổ biến kiến thức cơ bản về Net Zero đến toàn bộ nhân viên thông qua các buổi đào tạo nội bộ. Có thể tận dụng các khóa học trực tuyến miễn phí như “Net Zero 101” của VCCI.
3. Áp dụng ESG Scorecard của UNDP để đánh giá mức độ sẵn sàng của doanh nghiệp, tập trung vào 3 trụ cột: Môi trường (40%), Xã hội (30%), Quản trị (30%).
4. Công bố cam kết thông qua các kênh truyền thông nội bộ và đối ngoại. Đối với SMEs, có thể sử dụng SBTi SME Commitment Portal để nhận hỗ trợ kỹ thuật.

Gợi ý cho SMEs: Bắt đầu với những cam kết đơn giản như “Giảm 30% phát thải từ hoạt động trực tiếp vào năm 2030” hoặc “Chuyển đổi 50% năng lượng sử dụng sang nguồn tái tạo trước 2035”.

Bước 2: Kiểm kê Phát thải GHG (Xác định Dấu chân Carbon)

Không thể giảm thiểu điều bạn không đo lường được. Kiểm kê phát thải là bước quan trọng giúp doanh nghiệp xác định rõ nguồn phát thải chính và mức độ phát thải hiện tại.

Phương pháp đơn giản cho SMEs:

1. Bắt đầu với Scope 1 & 2: Tập trung vào phát thải trực tiếp (từ các hoạt động sản xuất, vận hành) và phát thải gián tiếp từ năng lượng mua vào (chủ yếu là điện).
2. Sử dụng công cụ miễn phí: GHG Emissions Calculator for SMEs (cung cấp bởi GHG Protocol) cho phép tính toán với sai số chấp nhận được (≤15%).
3. Thu thập dữ liệu đầu vào cơ bản:
   • Hóa đơn điện (kWh)
   • Nhiên liệu sử dụng (lít xăng/dầu)
   • Lượng chất thải phát sinh (kg)
   • Công suất và thời gian vận hành thiết bị
4. Thiết lập năm cơ sở: Nên chọn một năm gần đây có đủ dữ liệu làm năm cơ sở (baseline) để so sánh tiến trình trong tương lai.

Ví dụ thực tế: Một SME trong ngành dệt may với 50 nhân viên có thể phát thải trung bình 120 tấn CO2/năm, trong đó 65% từ điện năng, 25% từ máy phát diesel và 10% từ xử lý nước thải.

Bước 3: Đặt Mục tiêu Giảm phát thải (Dựa trên Khoa học)

Đặt mục tiêu rõ ràng, đo lường được và dựa trên cơ sở khoa học sẽ giúp định hướng các nỗ lực giảm phát thải của doanh nghiệp.

Cách đặt mục tiêu hiệu quả:

1. Áp dụng SBTi SME Route: Đây là framework đơn giản hóa dành cho SMEs, cho phép đặt mục tiêu Net Zero mà không cần qua quá trình thẩm định phức tạp, với yêu cầu giảm 4.2% phát thải mỗi năm.
2. Thiết lập mục tiêu ngắn hạn và dài hạn:
   • Mục tiêu 2030: Giảm 50% phát thải Scope 1-2 (so với năm cơ sở)
   • Mục tiêu 2040: Giảm 75% tổng phát thải
   • Mục tiêu 2050: Đạt Net Zero toàn diện
3. Phân bổ mục tiêu theo phòng ban/lĩnh vực:
   • Sản xuất: Giảm x% phát thải
   • Logistics: Chuyển đổi y% phương tiện sang điện/hybrid
   • Văn phòng: Giảm z% tiêu thụ điện
4. Sử dụng Carbon Budget Tool của WWF để phân bổ ngân sách carbon phù hợp với ngành nghề và quy mô.

Lưu ý: Đối với SMEs, việc áp dụng mục tiêu phù hợp với khả năng tài chính và kỹ thuật là quan trọng hơn việc đặt mục tiêu quá tham vọng nhưng không thực hiện được.

Bước 4: Xây dựng và Thực hiện Kế hoạch Hành động Giảm phát thải

Đây là bước chuyển từ lý thuyết sang thực tiễn, tập trung vào các giải pháp cụ thể giúp giảm phát thải hiệu quả.

Ưu tiên giải pháp hiệu quả năng lượng (chi phí thấp)

1. Nâng cấp chiếu sáng: Thay thế đèn huỳnh quang bằng đèn LED và lắp đặt cảm biến chuyển động (chi phí khoảng 15-30 triệu VND, giảm 8-12% năng lượng).
2. Tối ưu hóa thiết bị văn phòng:
   • Đặt máy tính ở chế độ tiết kiệm năng lượng
   • Tắt các thiết bị điện khi không sử dụng
   • Sử dụng thiết bị có nhãn năng lượng xanh
3. Cải thiện cách nhiệt: Sử dụng màng cách nhiệt cho cửa sổ, cải thiện cách nhiệt tường, mái nhà.
4. Áp dụng hệ thống HVAC thông minh: Giúp giảm 25% điện năng nhờ AI tối ưu nhiệt độ theo thời gian thực.

Chuyển đổi năng lượng tái tạo

1. Điện mặt trời áp mái: Đối với SMEs có diện tích mái trên 200m², có thể cân nhắc lắp đặt hệ thống điện mặt trời áp mái.
2. Mua chứng chỉ năng lượng tái tạo (I-REC): Cách tiếp cận chi phí thấp cho các doanh nghiệp chưa thể đầu tư trực tiếp vào năng lượng tái tạo.
3. Mô hình chia sẻ tài nguyên: Ứng dụng GreenShare kết nối 5-10 SMEs cùng khu công nghiệp để dùng chung hệ thống điện mặt trời, giảm 40% chi phí đầu tư.
4. Hợp đồng ESA (Energy Savings Agreement): Hợp tác với công ty năng lượng, chỉ trả tiền theo % tiết kiệm hằng tháng, phù hợp với 68% SMEs không đủ vốn đầu tư hệ thống điện mặt trời.

Tối ưu hóa quy trình, chuỗi cung ứng

1. Đánh giá và lựa chọn nhà cung cấp xanh: Ưu tiên các nhà cung cấp có chứng nhận môi trường hoặc cam kết về giảm phát thải.
2. Tối ưu hóa kho vận: Lập kế hoạch hợp lý cho các chuyến vận chuyển, giảm số lượng chuyến đi.
3. Chuyển đổi phương tiện vận tải: Xe điện hoặc hybrid cho đội xe công ty, giảm 15-20% phát thải với chi phí đầu tư 50-70 triệu VND.
4. Tham gia Green Supplier Alliance: Kết nối với 20 tập đoàn đa quốc gia (như Unilever, Nestlé) để nhận hỗ trợ kỹ thuật và ưu tiên đấu thầu khi đạt 3/10 tiêu chí xanh.

Giải pháp khác phù hợp SMEs

1. Quản lý chất thải hiệu quả: Tái chế 70% giấy/nhựa, giảm 5-8% phát thải với chi phí 5-10 triệu VND.
2. Hệ thống thu hồi nhiệt thải: Đầu tư hệ thống thu hồi nhiệt cho các quy trình sản xuất có phát sinh nhiệt.
3. Số hóa quy trình: Giảm sử dụng giấy, hạn chế di chuyển không cần thiết thông qua họp trực tuyến.
4. Đào tạo nhân viên: Xây dựng văn hóa tiết kiệm năng lượng, giảm phát thải trong toàn doanh nghiệp.

Case study: Công ty Dệt Thành Công (Bình Dương) đã giảm 55% phát thải trong 18 tháng và tiết kiệm 1.2 tỷ VND/năm thông qua việc lắp hệ thống thu hồi nhiệt thải, chuyển 40% điện năng sang mua I-REC từ điện gió, và đào tạo nhân viên vận hành theo tiêu chuẩn ISO 50001.

Bước 5: Theo dõi, Báo cáo và Thẩm định (MRV)

Đo lường liên tục và báo cáo minh bạch là chìa khóa để đảm bảo doanh nghiệp đang đi đúng hướng trong lộ trình Net Zero.

Quy trình MRV hiệu quả cho SMEs:

1. Thiết lập hệ thống theo dõi đơn giản:
   • Sử dụng bảng tính Excel hoặc phần mềm miễn phí của Bộ TN&MT dành cho doanh nghiệp dưới 250 lao động
   • Thu thập dữ liệu theo định kỳ (tháng hoặc quý)
2. Áp dụng công cụ báo cáo phù hợp:
   • CDP SME Module: Báo cáo miễn phí với 15 chỉ số cốt lõi, tự động hóa 80% quy trình nhập liệu
   • GRI Standards for SMEs: Tập trung vào 3 tiêu chuẩn cơ bản: EN1 (năng lượng), EN3 (nước), EN5 (chất thải)
3. Đánh giá tiến độ định kỳ:
   • So sánh kết quả với mục tiêu đã đề ra
   • Điều chỉnh kế hoạch nếu cần thiết
4. Công bố kết quả:
   • Chia sẻ thành tựu và thách thức với các bên liên quan
   • Tích hợp vào báo cáo thường niên hoặc báo cáo phát triển bền vững

Lưu ý: Đối với SMEs, việc tận dụng các nền tảng báo cáo đơn giản hóa sẽ giúp tiết kiệm thời gian và nguồn lực đáng kể trong quá trình MRV.

Bước 6: Trung hòa Phát thải Tồn dư (Khi gần đạt mục tiêu giảm sâu)

Đây là bước cuối cùng trong lộ trình Net Zero, chỉ nên áp dụng sau khi đã thực hiện các biện pháp giảm phát thải tối đa.

Chiến lược trung hòa carbon hiệu quả:

1. Carbon Insetting: Đầu tư 10-15% lợi nhuận vào dự án trồng rừng ngập mặn tại Cần Giờ (chi phí 120,000 VND/cây, hấp thụ 0.5 tấn CO2/cây/10 năm).
2. Mua tín chỉ carbon chất lượng:
   • Ưu tiên các dự án trong nước (như dự án điện gió Bạc Liêu)
   • Sử dụng Vietnam Carbon Credit Exchange (dự kiến ra mắt 2026)
   • Mức giá tham khảo: 8-12 USD/tấn CO2
3. Đầu tư vào giải pháp loại bỏ carbon (carbon removal):
   • Trồng rừng trực tiếp
   • Hỗ trợ công nghệ hấp thụ carbon trực tiếp từ không khí (DAC)
4. Kết hợp với các dự án phát triển bền vững:
   • Dự án năng lượng tái tạo trong cộng đồng
   • Dự án cải thiện sinh kế cho người dân địa phương

Quan trọng: Trung hòa carbon chỉ nên được coi là giải pháp bổ sung sau khi đã nỗ lực giảm phát thải, không phải là giải pháp thay thế cho việc giảm phát thải trực tiếp.

Giải pháp và Hỗ trợ đặc thù cho SMEs Việt Nam

SMEs Việt Nam có thể tận dụng các nguồn lực sau để hỗ trợ hành trình Net Zero:

Hỗ trợ tài chính:

1. IFC – Chương trình SCF Phase II: Tiếp cận 35 tỷ USD vốn lưu động đến 2029, dành cho SMEs xuất khẩu hoạt động ≥2 năm.
2. SECO – Green Credit Guarantee Fund: Bảo lãnh 70% khoản vay cho các dự án giảm ≥20% phát thải.
3. UNDP – SDG Climate Facility: Tài trợ 50,000-200,000 USD cho doanh nghiệp cam kết theo SBTi.

Hỗ trợ kỹ thuật:

1. Bộ TN&MT: Hỗ trợ kiểm kê GHG với phần mềm miễn phí cho doanh nghiệp <250 lao động.
2. VCCI: Khóa học “Net Zero 101” miễn phí cho hội viên, cung cấp kiến thức cơ bản về quản lý carbon.
3. Green Supplier Alliance: Hỗ trợ kỹ thuật và ưu tiên đấu thầu cho SMEs đạt tiêu chí xanh.

Xây dựng năng lực:

1. Đào tạo qua nền tảng số: Tiếp cận các tài liệu, khóa học trực tuyến về Net Zero.
2. Tham gia mạng lưới doanh nghiệp xanh: Chia sẻ kinh nghiệm, học hỏi từ các doanh nghiệp tiên phong.
3. Hợp tác với trường đại học/viện nghiên cứu: Tiếp cận giải pháp công nghệ mới, chi phí thấp.

Bảng so sánh nguồn lực hỗ trợ:

Tổ chức	Chương trình	Lợi ích	Điều kiện
IFC	SCF Phase II	Tiếp cận 35 tỷ USD vốn	SMEs xuất khẩu ≥2 năm
SECO	Green Credit Guarantee Fund	Bảo lãnh 70% khoản vay	Dự án giảm ≥20% phát thải
UNDP	SDG Climate Facility	Tài trợ 50,000-200,000 USD	Cam kết SBTi
Bộ TN&MT	Hỗ trợ kiểm kê GHG	Miễn phí phần mềm	Doanh nghiệp <250 lao động

Kết luận: Hành động ngay để nắm bắt cơ hội

Lộ trình Net Zero không chỉ là trách nhiệm môi trường mà còn là cơ hội kinh doanh thực sự cho các doanh nghiệp Việt Nam, đặc biệt là SMEs. Với mô hình 3T (Track-Target-Transform), doanh nghiệp có thể giảm 40-60% phát thải trong 5 năm đầu tiên mà chỉ cần đầu tư dưới 15% lợi nhuận.

Thành công trong hành trình này phụ thuộc vào khả năng số hóa quy trình đo lường carbon, áp dụng các giải pháp chi phí thấp phù hợp với điều kiện Việt Nam, và xây dựng hệ sinh thái đối tác cùng chia sẻ rủi ro.

Hãy bắt đầu ngay từ hôm nay với những bước đơn giản như cam kết lãnh đạo, kiểm kê cơ bản và xác định cơ hội giảm phát thải chi phí thấp. Ecohubvn luôn sẵn sàng đồng hành cùng doanh nghiệp Việt Nam trong hành trình hướng tới Net Zero, mang lại lợi ích cho doanh nghiệp, xã hội và môi trường.